Door Bert Boermans

Statue of Liberty, naar een ontwerp van Frédéric Bartholdi (1870).

5 mei, Bevrijdingsdag, is een aanleiding om na te denken over vrijheid; over vrijheid in het algemeen, en over vrijheid en kunst. Het Vrijheidsbeeld voor de haven van New York is een beeld waar vrijheid en kunst bij elkaar komen. Het beeld is een geschenk van Frankrijk aan de Verenigde Staten als herinnering aan 100 jaar onafhankelijkheid van Engeland, waarvan de VS eerder een kolonie was.

De volledige titel van het beeld luidt Liberty Enlightening de World (Vrijheid die de wereld verlicht). Met de nadruk op ‘lichtgeven’ let je meer op de hooggeheven fakkel die met bladgoud is bekleed. Vrijheid geeft licht, maar vooral ruimte; ruimte waar belemmeringen en beperkingen zo veel mogelijk afwezig zijn, ruimte voor ontwikkeling en ontplooiing. Dit Vrijheidsbeeld was zo ongeveer het eerste dat miljoenen en miljoenen economische vluchtelingen uit Europa zagen, toen ze in de vorige eeuwen naar Amerika trokken in de hoop op een beter leven en een nieuwe toekomst; een leven in vrijheid, met vrijheid van meningsuiting en vrijheid van godsdienst.

Als herinnering aan de Onafhankelijkheidsverklaring verwijst het beeld ook naar de strijd die de Amerikanen voor hun vrijheid hebben moeten voeren, ten koste van heel veel levens. Vrijheid is er dus niet zo maar. En vrijheid heeft zijn grenzen en beperkingen, grenzen die jij stelt aan de vrijheid van een ander en andersom. Een ander kan iemand in de directe omgeving van familie, vrienden en buurt zijn, maar ook godsdienst en de overheid.

Beperkingen door godsdienst en de overheid zijn de meest opvallende belangen waarmee drang naar vrijheid in botsing komt. Voorafgaand aan de Gouden Eeuw kwam dat in 1566 bijvoorbeeld tot uiting in de beeldenstormen die over de Nederlanden raasden. Daarbij sloopten protestanten kunst uit katholieke kerken als blijk van afkeer van de paapse poppenkast en afgoderij; die kunst voldeed niet aan hun nieuwe, strengere normen.

Vernieling van de Onze-Lieve-Vrouwenkathedraal te Antwerpen op 20 augustus 1566. Gravure gemaakt door Frans Hogenberg.

Vanaf het verdwijnen van de adel en de opkomst van de rijke burgerij als nieuwe machthebbers in negentiende eeuw werden de grenzen aan de vrijheid in de kunst voortdurend verlegd. Enerzijds waren kunstenaars op zoek naar nieuwe vormen van kunst die hun nieuwe rijke klanten moesten behagen. Anderzijds had je kunstenaars die de vrijheid namen om zelf de grenzen te verleggen en kunst te maken die henzelf zinde. Eduard Manet hoort met zijn Déjeuner sur l’Herbe (Lunch op het gras) bij de laatste groep. Zijn schilderij was voor die tijd volkomen ongepast. Bloot en erotiek in de kunst waren toen wel algemeen geaccepteerd, maar niet in de alledaagse opzet van een park. En dan die naakte vrouw, die zo vrij de toeschouwers aankijkt….

Eduard Manet, Déjeuner sur l’herbe (1863).

Wat kan een machthebber doen als de kunst hem niet aanstaat? Hij kan het werk slopen zoals tijdens vele beeldenstormen is gebeurd; laten censureren, verbranden, wat de nazi’s deden met ‘entartete kunst’; de kunstenaar vermoorden of – iets minder definitief – gevangen zetten. Dat laatste lot viel de internationaal beroemde Chinese kunstenaar Ai Weiwei ten deel. De Chinese top kon niet overweg met de kritiek die Ai Weiwei met zijn werk leverde op allerlei missstanden in China. Ze besloten hem daarom op te sluiten in verband met vermeende belastingontduiking: 24 uur per dag onder de strengste controle. Zelfs als hij naar de wc moest en bij het douchen hielden twee bewakers hem in de gaten. Voor Ai Weiwei was dat de reden om S.A.C.R.E.D. te maken, een installatie van scènes uit zijn streng bewaakte opsluiting.

Ai Weiwei, Scène uit S.A.C.R.E.D. (2011-2013).

Vrijheid in de kunst roept altijd vragen op. Waar ligt de grens van wat de toeschouwer nog wel accepteert, of wanneer gaat een kunstenaar te ver? En is het dan nog wel kunst te noemen, als het publiek het niet meer zo ziet? In eerdere tijden waren die regels vaak gebonden aan godsdienst; heiligschennis was ten strengste verboden. Tegenwoordig zijn die regels en dus de grens van wat wel en niet kan minder duidelijk, maar dat betekent niet dat die grens niet meer wordt opgezocht. Dat deed de Duiste cabaretier Jan Böhmermann bijvoorbeeld onlangs met zijn lastergedicht over de Turkse premier Erdogan, wat niet in goede aarde viel. Diezelfde grens zochten en zoeken cartoonisten in Denemarken en Parijs op, met spotprenten die de islam bekritiseren. Wat vind jij, is er een grens aan vrijheid in de kunst of moet een kunstenaar kunnen doen en laten wat hij of zij wil?