Intriges aan het hof. Deel IV-2: ‘Der Alte Fritz’

In het kader van onze recent herziene uitgave ART-History, Hofcultuur (2016) blogt LAMBO de serie Intriges aan het hof. Vorige week startten we met deel IV-1, over de jeugd van Frederik II (de Grote). Deze week lezen we hoe het hem als koning verging.

Door Marita Vervoort

In 1740 overlijdt Frederik Willem I en wordt Frederik II tot koning gekroond. Hij vertrekt onmiddellijk na zijn kroning – zonder Elisabeth Christine – naar Potsdam. Hij verbiedt haar hem te bezoeken: na 1740 zullen ze elkaar nog slechts zeer incidenteel bij sommige staatsaangelegenheden zien en dan heeft hij de neiging haar in één zin af te serveren. Zo begroet hij haar in 1756 bijvoorbeeld, als zij Sans Souci voor het eerst bezoekt, met de legendarische zin: ‘Madame! U bent dikker geworden’ waarna hij haar verder aan haar lot overlaat. Elisabeth Christine zal voor de rest van haar leven een zwak voor hem blijven houden; hij echter leeft alleen verder, overwegend door mannen omringd; dit geldt ook voor zijn hofhoudingen in Potsdam en Berlijn. Het zal dus niet verbazen dat het echtpaar kinderloos is gebleven. Volgens de beroemde avonturier Casanova, van wie vaststaat dat hij Frederik de Grote heeft ontmoet, werd over zijn mogelijke homosexualiteit door tijdgenoten niet moeilijk gedaan; Frederik was erg gesteld op Männerfreundschaften.

Als regerend vorst en van jongs af aan zeer geïnteresseerd in de Verlichting, voert Frederik II een aantal belangrijke wijzigingen in het regeringsbeleid door, o.a. godsdienstvrijheid, een grotere persvrijheid en hervorming van de rechterlijke macht. Hij nodigt grote verlichte denkers uit (waaronder Voltaire), evenals kunstenaars (zoals schilder Antoine Pesne), en componisten (zoals Christiaan Philip Emanuel Bach, oudste zoon van Johann Sebastiaan). In twee jaar tijd bouwt hij zijn barokke zomerpaleis Sans Souci (Zonder Zorg) in Potsdam, waar hij een uitgestrekt, deels symmetrisch park bij laat aanleggen. Vervolgens laat hij het Nieuwe Paleis bouwen, voor gasten van het Hof, vrienden en personeel: alles weelderige barok en kosten noch moeite worden gespaard.

Tussen neus en lippen door breidt Friedrich II zijn grondgebied ook nog eens behoorlijk uit, en hierbij toont hij een verrassend goed militair-strategisch inzicht, waaraan hij zijn bijnaam ‘De Grote’ te danken heeft, hoewel hij zelf maar 1.60 m. was. Het zou zijn vader versteld hebben doen staan had hij nog geleefd. Zelfs Napoleon bewonderde hem als krijgsheer zeer, getuige de woorden die hij sprak bij zijn bezoek aan de graftombe van Frederik II in 1806 in de Garnisonskirche in Potsdam: ‘Als hij nog leefde, stond ik hier niet’. Om na het oorlogsstrijdtoneel op adem te komen en als balsem voor de ziel bouwt Frederik intussen ook het eerste museum van Europa in een zijvleugel van het kasteel Sans Souci: de Bildergalerie, waar hij vaak wel vijf uur achter elkaar helemaal in zijn eentje van zijn speciaal voor deze galerie aangeschafte Italiaanse, Franse en Lage Landen schilderijencollectie geniet. Nog steeds hangen hier onder meer ‘De Ongelovige Thomas’ van Caravaggio en veel schilderijen van Rubens en Van Dyck.

De Bildgalerie in Sans Souci.

In zijn laatste levensfase ontwikkelt hij zich langzamerhand van een vrouwenhater tot een mensenhater. Hij isoleert hij zich steeds meer, wordt eenzamer, achterdochtiger en onvriendelijker, beweegt zich steeds moeilijker door de (van zijn vader geërfde) jicht en sterft tenslotte op 74-jarige leeftijd, half zittend in de speciaal voor hem gemaakte verstelbare fauteuil omdat hij niet meer liggend kan slapen. Elisabeth Christine zal hem nog 11 jaar overleven: zij overlijdt in 1797 op 81-jarige leeftijd, zeer door de Pruisen geliefd en gewaardeerd vanwege de rol die zij op uitstekende wijze heeft vervuld: het gedurende bijna een halve eeuw overnemen van de ceremoniële koninklijke verplichtingen van het Pruisische Hof, waaraan haar echtgenoot zich het liefst zoveel mogelijk onttrok.