Door Rosanne Boermans

Over smaak valt niet te twisten, dat weten we allemaal; wat de een prachtig vindt of heerlijk vindt smaken, kan een ander juist verafschuwen. Dat geldt niet alleen voor eten, kleding of films, maar ook voor beeldende kunst. Wat vind jij bijvoorbeeld van het werk van Rothko? Ontroerend? Simpel? Lelijk? Overweldigend? Te abstract?

Drie schilderijen van Mark Rothko in het Museum of Contemporary Art in Los Angeles.

Ondanks dat iedereen een eigen smaak heeft, zijn er wel een paar ‘regels’ voor wat mensen eerder als mooi zullen beschouwen. En daar komt wetenschap om de hoek kijken. Vanuit een eigen invalshoek, want verschillende wetenschappelijke disciplines kijken op verschillende manieren naar schoonheid. In deze blogreeks bekijken we wat mooi is volgens filosofie, psychologie, neurowetenschap en wiskunde. Deel I:

Schoonheid volgens de neurowetenschap

Als je naar een kunstwerk kijkt of muziek luistert gebeurt er ook iets in je hersenen. Wat mooie dingen precies met onze hersenen doen is natuurlijk machtig interessant. Sinds ongeveer 15 jaar bestaat er een nieuw wetenschappelijk discipline dat zich uitsluitend daarmee bezighoudt: neuro-esthetica. Deze discipline is een combinatie van cognitieve psychologie, neurowetenschap, evolutionaire biologie en breinanatomie. Ze probeert de evolutionaire betekenis van schoonheid te ontdekken, om daarmee de essentie van kunst te achterhalen. Hoe? Door algemene ‘regels’ over schoonheid te vinden. En dat lukt best aardig, zoals je zelf kunt testen onderaan deze blog!

Je brein vindt kunst fijn
Wat gebeurt er dan als je een kunstwerk bekijkt? In principe doorloop je de volgende drie stappen:

1. Je beoordeelt razendsnel
   1. De inhoud; en
   2. De stijl van het kunstwerk;
2. Wat je ziet ontketent een stroom aan herinneringen en associaties gerelateerd aan het werk;
3. Die associaties en herinneringen leiden tot een emotionele reactie.

De orbitofrontale cortex (OFC) groen gemarkeerd in een hersenscan.

Interessant voor de neuro-esthetica is vooral stap 1, waarbij je als kijker meteen al een esthetisch oordeel velt over wat je ziet. Als je naar kunst kijkt of muziek luistert die je mooi vindt, is er één hersengebied waar de meeste activiteit plaatsvindt: de zogenoemde orbitofrontale cortex (OFC). Hoe mooier je iets vindt, hoe actiever de OFC. De OFC is onderdeel van het beloningssysteem van de hersenen. Kort door de bocht kun je dus zeggen dat kunst een vorm van beloning voor de kijker is.

Kunst kijken: aangeleerd of een oerinstinct?
Om te achterhalen waarom de een iets mooi vindt en de ander niet, moet je eerst iets te weten komen over de manier waarop mensen kunst ervaren. Gebeurt dat bottom-up, dus wordt het gestuurd door primitieve prikkels (een soort instinct), of gebeurt het top-down­, in welk geval het om aangeleerd gedrag en abstract denken gaat? Beide, zo blijkt.[1] Het grootste verschil in hoe we kunst waarderen zit ’m in de soort kunst die we voor ogen hebben: figuratieve of abstracte kunst. Figuratieve kunst is bijvoorbeeld een portret, landschap of stilleven; je ziet direct wat het voor moet stellen. Bij abstracte kunst zie je dat niet. Over het algemeen bestempelen mensen figuratieve kunst eerder als ‘mooi’ dan abstracte.

En jij? Kijk eens naar de twee werken van Mondriaan hieronder. Welke vind jij het mooist, zo op het eerste gezicht?

Piet Mondriaan, ‘Zelfportret’ (ca. 1900).

Piet Mondriaan, ‘Ruitcompositie met geel, zwart, blauw, rood en grijs’ (1921).

Figuratieve kunst bekijken: een oerinstinct
Figuratieve kunst doet met name een beroep op onze oerprikkels. Uit onderzoek naar oogbewegingen blijkt dat je een figuratief schilderij als Mondriaans Zelfportret heel gericht scant naar herkenbare vormen: ogen, de neus, en de handtekening van de kunstenaar onderaan.[2] Razendsnel (binnen 10 milliseconden[3]) hebben je hersenen de voorstelling verwerkt: je herkent een portret (zie stap 1a). Iets later, na 50 milliseconden, heb je ook de schilderstijl geanalyseerd (zie stap 1b).
Hoe komt het dat je langer over stap 1b doet? Stap 1a, het herkennen van alledaagse objecten en hun betekenis, zit in onze genen; vanuit een evolutionair oogpunt is het handig als je bijvoorbeeld een tijger herkent en weet dat die gevaarlijk is; of vuur, en weet dat dat warm is. Dit is dus een bottom-up-proces. Stap 1b, het herkennen van de stijl van een kunstwerk, is daarentegen duidelijk aangeleerd en afhankelijk van de cultuur. Het duurt langer om te analyseren, want het vraagt een zekere mate van abstract denken. Bovendien komen we het niet zo vaak tegen in ons dagelijks leven. Een top-down-proces dus.

Abstracte kunst: geestverruimend
Bij abstracte kunst gaat het er anders aan toe. In plaats van dat onze ogen zich focussen op de vormen die we herkennen, bekijken we het gehele werk veel globaler. Stap 1a slaan we over: er zijn geen figuratieve elementen te herkennen, behalve misschien lijnen en geometrische vormen. Dat betekent dat de stijl belangrijker wordt. Maar in het analyseren van schilderstijlen zijn we niet zo geoefend, zoals we al lazen; daar worden we niet dagelijks mee geconfronteerd. Op die manier zou je kunnen stellen dat abstracte kunst onze horizon verbreedt, door ons in contact te brengen met het minder bekende.[5] Bovendien heeft het ontbreken van stap 1a (het herkennen van de voorstelling) grote gevolgen voor stap 2 en ook 3: het associëren is minder gestuurd, en de emoties die daardoor getriggerd worden dus ook. Bij het bekijken van een abstract kunstwerk kom je misschien dus wel in een gedachtestroom die leidt tot nieuwe inzichten, ideeën en gevoelens!

Jouw brein in actie: kies je kunstwerk
Nu we meer weten over kunst en ons brein kun je zelf ontdekken hoe jouw hersenen kunst ervaren. Ga jij bij onderstaande kunstwerken steeds voor A of B?

A. Georgia O’Keeffe, ‘Oak Leaves Pink and Grey’ (1929).

B. Georgia O’Keeffe, ‘Manhattan’ (1932).

1. Mensen hebben over het algemeen een voorkeur voor organische vormen tegenover geometrische, vermoedelijk omdat scherpe hoeken en punten geassocieerd worden met gevaar.[6] In dit geval zou A het dus winnen van B.

A. Henri Matisse, ‘Nu bleu’ (1909-1910).

B. Henri Matisse, ‘Nu bleu II’ (1952).

2. Contrast blijkt een belangrijke factor te zijn in hoe mooi we iets vinden, simpelweg omdat onze ogen en dus hersenen het gemakkelijker kunnen verwerken.[7] Bij A is het contrast minder sterk dan bij B; B is bovendien Matisses origineel. Mooi hè?

A. Vincent van Gogh, ‘Eerste stappen’ (1980).

B. Vincent van Gogh, ‘Eerste stappen’ (1980).

3. Een juiste compositie wordt – niet geheel verrassend – als mooi ervaren; de compositie moet in balans zijn en de verhoudingen dienen te kloppen.[8] In dit geval is de compositie van A meer in balans dan die van B – en laat dat nou ook het origineel zijn. Van Gogh wist wel wat hij deed.

A. Vassili Kandinsky, ‘Black Relationship’ (1924).

B. Vassili Kandinsky, ‘On White II’ (1923).

4. Naast balans is er nog iets dat we mooi vinden in een compositie: symmetrie, vooral bij abstractie kunst.[9] Grote kans dat B je dus meer aanspreekt dan A. We vinden symmetrie ook mooi in de natuur, denk maar eens aan alle perfect symmetrische bloemkelken, of aan de symmetrische patronen die je ziet als je een sneeuwvlokje onder de microscoop bekijkt. Ook mensen met een symmetrisch gezicht vinden we mooi.

A. Michelangelo, ‘Bacchus’ (1496-97).

B. Michelangelo, ‘David’ (1501-04).

5. Kunst waarin de gulden snede terugkomt is een plezier voor het oog, zo blijkt uit onderzoek van Di Dio en Gallese (2009) naar klassieke en renaissancebeeldhouwwerken.[10] Van deze twee beeldhouwwerken van de hand van Michelangelo kent David verhoudingen volgens de gulden snede, met als ijkpunt de navel.

A. George Braque, ‘La guitare’ (1909-10).

B. Wolfgang Beltracchi, vervalsing van George Braques ‘Violon et palette’ uit 1910, (1992).

6. Je bent zeker voor A gegaan, hè? Wat namelijk ook invloed heeft op je esthetisch oordeel, is de context. Hangt het in een museum? Dan vind je het al gauw mooier dan als dat niet het geval is, zo ontdekten Kirk en zijn collega’s bij een onderzoek waarbij ze abstracte werken van gerenommeerde kunstenaars lieten zien, maar de ene keer erbij vermeldden in welk museum het hing, en de andere keer dat het door een computerprogramma gemaakt was.[11] (Het tweede werk is overigens wel gewoon van Braque. Beltracchi heeft veel werken vervalst, maar niet dit.)

A. Henri Matisse, ‘Nu bleu III’ (1952).

B. Henri Matisse, ‘Nu bleu II’ (1952).

7. Of we een kunstwerk al vaker hebben gezien en dus kennen, zorgt er ook voor dat we ‘m mooier vinden. Waarom? Vermoedelijk omdat onze hersenen gemakkelijker kunnen verwerken wat je ziet. Hoe makkelijker dat is, hoe meer positieve activiteit in onze hersenen er plaatsvindt.[12] In dit geval hebben we B ook al gezien bij contrast, dus prefereer je die vermoedelijk boven A. Dit ‘louter blootstelling’-effect (‘the mere exposure’ effect) van Zajoc geldt overigens niet alleen voor kunst, maar voor veel meer: woorden, muziek, vormen – en gezichten. Hoe vaker je iemand ziet, hoe groter de kans wordt dat je diegene mag.

Nieuwsgierig geworden naar de neuro-esthetica? An Introduction to Neuroaesthetics van Jon O. Lauring (Museum Tusculanum Press, 2014) is een verzameling van prikkelende artikelen binnen deze discipline.

Voetnoten
[1] Cupchik, G. C. (2009). ‘Viewing artworks: Contributions of cognitive control and perceptual facilitation to aesthetic experience’. Brain and Cognition, 70(16), 84-91.

[2] Locher, P., et al. (2007). ‘Visual interest in pictorial art during an aesthetic experience’. Spat. Vis. 21, 55–77.

[3] Augustin, M. D., et al. (2008). ‘Style follows content: on the microgenesis of art perception’. Acta Psychol. (Amst.) 128, 127–138.

[4] Leder, H., et al. (2004). ‘A model of aesthetic appreciation and aesthetic judgments’. Br. J. Psychol. 95, 489–508.

[5] Aviv, V. (2014). ‘What does the brain tell us about abstract art?’. Front. Hum. Neurosci. 8, 85.

[6] Bar, M. en Neta, M. (2006). ‘Humans Prefer Curved Visual Objects’. Psychological Science 17(8), 645-648.

[7] Reber, R., Winkielman, P. en Schwartz, N. (2004). ‘Effects of Perceptual Fluency on Affective Judgements’. P. and S. Psych. Review 9, 364-382.

[8] Locher, P.J. (2003). ‘An Empirical Investigation of the Visual Rightness Theory of Picture Perception’. Acta Psychologica 114(2), 147-164.

[9] Jacobsen, T. en Höfel, L. (2002). ‘Aestetic Judgements of Novel Graphic Pattersn: Analysis of Individual Judgements’. Perceptual and Motor Skills 95, 755-766.

[10] Di Dio, C. en Gallese, V. (2009). ‘Neuroaestetics: A Review’. Current Opinion in Neurobiology 19(6), 1-6.

[11] Kirk, U. (2009). ‘Modulation of aesthetic value by semantic context: An fMRI study’. NeuroImage 44, 1125–1132.

[12] Zajoc, R.B. (1968). ‘Attidudinal Effects of Mere Exposure’. Journal of Personality and Social Psychology, Monograph Supplement 9, 1-27.