Ter gelegenheid van het honderdjarig jubileum van De Stijl blogt LAMBO de serie 100 jaar De Stijl. Deze week gaan we de grens over en kijken we naar werk van De Stijl-kunstenaars op Curaçao.

Door Julie Hengeveld

Het zal bijna niemand zijn ontgaan dat het dit jaar 100 jaar geleden is dat de Nederlandse avant-gardekunstbeweging De Stijl werd opgericht. In het hele land worden tentoonstellingen en evenementen aan dit De Stijl-jaar gewijd: Van Den Haag tot Het Nationale Park De Hoge Veluwe en van Winterswijk tot Drachten. U komt zelfs Curaçao tegen. In Drachten om precies te zijn, waar de tentoonstelling De Stijl en expressionisme in de tropen, Sandberg, Rietveld, Chris en Lucila Engels op Curaçao begin juli van start zal gaan. Klein tipje van de sluier: Gerrit Rietveld is tweemaal op Curaçao geweest en heeft er prachtige projecten gerealiseerd die tot op de dag van vandaag zijn te bewonderen. Maar over Rietveld en Curaçao in een andere blog meer.

Bart van der Leck, Theo van Doesburg en Piet Mondriaan, ook drie vertegenwoordigers van De Stijl, hebben niet persoonlijk, maar wel met enkele werken heel even Curaçao aangedaan. Een bijzonderheid.

Van Bart van der Leck werd op twee verschillende exposities in het Curaçaosch Museum schilderijen tentoongesteld. De eerste keer in 1952, in een groep met negen andere kunstenaars van een reizende tentoonstelling getiteld 10 pintores modernos de Holanda. De selectie van de kunstenaars en kunstwerken werd gemaakt door jonkheer Willem ‘Wil’ Sandberg (1897-1984), directeur van het Stedelijk Museum in Amsterdam. De werken Man te Paard (1918) en Jenny (1920) van Bart van der Leck, die deel uitmaakten van de tentoonstelling, vertonen typische De Stijl-kenmerken: het gebruik van primaire kleuren, geometrische patronen en rechte lijnen.

Bart van der Leck ontmoette Piet Mondriaan in 1916 en sloot zich in 1917 aan bij de De Stijl-groep. Bij Man te Paard (1918) en Jenny (1920) zie je duidelijk dat Van der Leck zich heeft laten inspireren door de langzame ‘abstrahering’ in de kunst van Mondriaan. Maar in tegenstelling tot de bekende horizontale en verticale vlakverdeling die Mondriaan toepaste, gebruikte Van der Leck ook diagonalen. Van volledige abstractie en het gissen naar iets ‘herkenbaars’ is bij Man te Paard en Jenny geen sprake: we zien toch duidelijk een man met paard en een vrouw.

Voor de befaamde tentoonstelling Pioniers, in 1962 kort te zien geweest in het Curaçaosch Museum, selecteerde Sandberg vijftig topstukken uit de collectie van het Stedelijk Museum. Kunst van onder anderen Picasso, Matisse, Leger, Chagall en Malevich kwam naar het eiland. Van der Leck was met één werk vertegenwoordigd. In zijn Compositie (1918-1920) is volkomen geen sprake meer een herkenbare voorstelling. Van der Leck kopieerde met zijn titelkeuze Piet Mondriaan. Van Piet Mondriaan werd in Pioniers ook een Compositie (1922) getoond. Volgens kunsthistorica Saskia Bak zou aan Mondriaans werk uit deze periode niet “iets bepaalds” ten grondslag liggen, geen zichtbare werkelijkheid. Geen ‘langzaam abstraheren’ dus. Mondriaan “trachtte de harmonie uit te drukken door abstracte tegengestelde basisvormen met elkaar in evenwicht te brengen. Deze basisvormen zijn horizontalen en verticalen, de primaire kleuren, en de niet-kleuren wit, grijs en zwart. Onderwerpen uit de zichtbare werkelijkheid, die individuele, uiterlijke en toevallige kenmerken hebben, werden door Mondriaan dus vermeden, evenals de daarmee samenhangende verschijnselen als volume, ruimte en perspectief,” aldus Bak.

En het werk van Theo van Doesburg in Pioniers? Zijn werk Contra-compositie (dat later de toevoeging Nr. V zou krijgen) werd in 1936 door het Stedelijk Museum aangekocht. Het werk is zo belangrijk voor de collectie van het Stedelijk Museum Amsterdam dat het op de kaft is afgebeeld van de veel verkochte catalogus Stedelijk Collectie – Highlights. Interessant is de begeleidende tekst bij het werk. Oorspronkelijk zou Van Doesburg de compositie in een ruitvorm hebben bedacht en geëxposeerd. Een voorstudie die bewaard wordt in het Kröller-Müller Museum bevestigt deze theorie. In 1927 draaide Van Doesburg het doek vijfenveertig graden. “Hierdoor veranderde het aanzien van Contra-compositie ingrijpend: horizontalen en verticalen zijn door deze simpele handeling dynamische en expressieve diagonalen geworden,” meldt de catalogus.

Opmerkelijk is dat in de catalogus van Pioniers het doek vervolgens (per ongeluk?) voor drie kwart is omgekeerd, in plaats van met één kwartslag. De afbeelding is met Compositie van Mondriaan samen op één pagina weergegeven. Het is niet ondenkbaar dat Van Doesburg, die het meest zuiver in de De Stijl-leer was, zeer ontstemd zou zijn geweest over de omdraaiing van zijn werk in de catalogus op Curaçao. Leden die in zijn ogen afweken van de uitgangspunten van De Stijl of niet loyaal genoeg waren, werden door hem zonder pardon geroyeerd. Het ‘evenwicht’ dat Van Doesburg in zijn werk nastreefde was met een volledige omkering van het doek zoek. Of zoals kunstenaar Fons Heijnsbroek schrijft: “Volgens de theoretische uiteenzettingen van De Stijl-kunstenaars – gelukkig niet in hun werk – is het bij het tot evenwicht brengen van de ‘universele’ verstandslijnen en verstandskleuren voor hen niet zozeer de vraag wát voor evenwicht zij beelden, maar vooral dát zij evenwicht beelden. Evenwicht echter van ‘zuivere’ contrasterende middelen, omdat alleen zulk een evenwicht zelf ook zuiver is.” Zou Contra-compositie ook op zaal verkeerd om hebben gehangen? En zouden bezoekers dit geweten hebben?