Ter gelegenheid van het honderdjarig jubileum van De Stijl blogt LAMBO de serie 100 jaar De Stijl. Voor dit nieuwe deel kijken we naar een buitenbeentje binnen de groep: Bart van der Leck.
Door Eva van Weenen
In eerste instantie heeft Bart van der Leck veel invloed op Stijl-kunstenaars als Piet Mondriaan en Theo van Doesburg, maar hij blijft toch altijd een beetje een vreemde eend in de bijt. Zo hecht Van der Leck sterk aan de werkelijkheid: zijn werk is niet volledig abstract, maar hij gebruikt zijn ‘doorbeelding’-techniek. Vanaf voorjaar 1918 loopt de onenigheid tussen Van der Leck, Mondriaan en Van Doesburg steeds hoger op, totdat Van der Leck de groep uiteindelijk verlaat.
Om maar meteen een zonde op te biechten: tot de tentoonstelling in het Gemeentemuseum Den Haag over Mondriaan en Van der Leck (voorjaar 2017) was ik nooit zo’n liefhebber van De Stijl. Het zag er wel vrolijk uit met die kleuren en vlakjes, maar verder ging het voor mij niet. In Den Haag werd me pas echt duidelijk hoeveel er schuil kan gaan achter zo’n schilderij. Vooral Bart van der Leck had mijn interesse. Je ziet zijn werk steeds meer kenmerken van het abstracte krijgen, maar hij blijft geworteld in de echte wereld.
Voetballers met scheidsrechter (1913).
In een vroeg werk als Voetballers met scheidsrechter (1913) zie je al zijn neiging tot het ‘makkelijker maken van de werkelijkheid’: er is geen perspectief, geen achtergrond, de figuren zijn bijna als losse elementen geschilderd (er is amper overlap). Vanaf 1914 gaat Van der Leck steeds verder abstraheren, wat resulteert in werken als De storm (1916). De mensfiguren zijn herkenbaar, maar de zee en het schip zijn al een stuk ‘vlakkeriger’. Het valt op dat Van der Leck ronde vormen vermijdt en zijn kleurgebruik beperkt tot de primaire kleuren (rood, geel en blauw) en de niet-kleuren (zwart en wit).
De storm (1916).
In 1917 ontmoet Van der Leck Mondriaan en de twee kunstenaars nemen elementen van elkaars werk over: Mondriaan past zijn kleurgebruik aan en inspireert Van der Leck om abstracter te werken. Helemaal abstract wordt Van der Leck eigenlijk nooit (hij doet dit slechts bij één schilderij), hij gebruikt liever ‘doorbeelding’: hij maakt een figuratieve schets en maakt dit in fases steeds abstracter. Een voorbeeld van beginpunt en eindresultaat zie je bij Het uitgaan van de fabriek. Waar het definitieve werk (Compositie 1917 no. 4) nog allerlei voorstellingen kan verbeelden, laat de schets zien welke situatie tot het werk geleid heeft.
Een ander werk dat veel indruk op mij heeft gemaakt is Compositie 1916, no. 4, ook wel bekend als Mijntriptiek. Het werk zelf is in mijn ogen al bijzonder, vanwege de compositie, de drie panelen en de vragen die het oproept (waarom bijvoorbeeld een triptiek, een vorm die van oorsprong voor altaarstukken bedoeld was?), maar het ontstaan vind ik al even bijzonder. In 1914 reisde Van der Leck naar Algerije en bezocht daar een mijn. Wat hij daar zag, heeft hij op verschillende schilderijen afgebeeld, steeds abstracter, uiteindelijk resulterend in Compositie 1916, no. 4. De diashow onder aan deze blog laat de verschillende fases zien waarin dit werk vormkreeg. Bij het eindresultaat zie je overigens een van de redenen waarom Van der Leck uiteindelijk toch niet goed bij De Stijl-kunstenaars bleek te passen: hij weigerde het gebruik van diagonale lijnen op te geven.
Compositie 1916, no. 4/Mijntriptiek (1916).
Stilleven met wijnfles (1922).
Na zijn Stijl-periode gaat Van der Leck weer wat minder abstract schilderen. Zijn oorspronkelijke scholing in de glas-in-loodtechniek speelt in zijn schilderijen ook een belangrijke rol. In 1922 maakt hij bijvoorbeeld Stilleven met wijnfles, een haast mozaïekachtig werk. Toch zie je ook nog wel wat restjes Stijl-kenmerken: zijn kleurgebruik is onveranderd gebleven.
Het werk van Bart van der Leck kun je op meerdere manieren bekijken: alleen het eindproduct met daarbij je eigen interpretatie; chronologisch, waardoor je meegaat in zijn proces en een figuratieve voorstelling steeds abstracter ziet worden; of juist omgekeerd chronologisch: vanuit het eindresultaat kijk je terug naar de (figuratieve) basis. Juist deze veelzijdigheid maakt dat mijn mening (/vooroordeel) over De Stijl helemaal bijgedraaid is: 2017, 100 jaar De Stijl heeft voor een nieuwe fan van deze stroming gezorgd!
Lambo blogt 